مقدمه
درگذشتههای دور روستا به عنوان نخستین مجتمع زیستی بشر مطرح شده و با تأثیر اقلیم، نوع رفتار و روابط اجتماعی و فرهنگی شکل خاصی به خود گرفته است به گونهای که میتوان روستاها را واحدهای همگن اجتماعی، طبیعی و اقتصادی دانست که در آنجا افرادی که دارای عقاید و افکار مشترکی هستند، زندگی میکنند. در اکثر روستاهای کشور هماهنگی بافت با طبیعت و محیط در ساختار جمعیتی روستا مورد توجه بوده است اما در این میان روستاهایی وجود دارند که به نحو شگفتآوری با محیطهای طبیعی خود درآمیخته و فضاهایی که از ارزش فراوانی برخوردار هستند را پدید آوردهاند به طوری که در برخی، نوع انتخاب و استفاده از مصالح ساخت بناها و فضاها و ترکیب سطوح به گونهای است که حداکثر انطباق را با محیط دارد و فضاهای خلق شده از جذابیت و زیبایی منحصر به فردی برخوردار است. این روستاها که در پهنه سرزمین ایران کم نیستند، تحت عنوان روستاهای دارای بافت با ارزش معرفی شدهاند و به عنوان منطقهای توریستی، گردشگری مطرح هستند.
روستای ورکانه از توابع بخش مرکزی شهرستان همدان، با مختصات جغرافیایی 48
درجه و37 دقیقه طول شرقی و 34 درجه و41 دقیقه عرض شمالی، در18 کیلومتری جنوب شرقی
همدان واقع شده است. این روستا از شمال شرقی به کوه سردره، از غرب به روستای
سیمین، از جنوب غربی به کوه سرخ بلاغ، از شرق به کوه قره داغ و از جنوب و جنوب
شرقی به دره بارانی و دره قشلاق محدود میشود. رودخانه ارزانفود نیز از غرب روستا
عبور میکند. ارتفاع روستای ورکانه از سطح دریا، 2250 متر است و آب و هوای آن در
بهار و تابستان معتدل و مطبوع و در زمستان سرد است.
هسته اولیه روستا پیرامون قنات روستا شکل گرفته
است. در زبان کردی ”ور“ به معنی کنار و ”کانه“ به معنی چشمه است. ورکانه نیز به
معنی قرار گرفتن در کنار آب و چشمه میباشد. روستای ورکانه قدمتی نسبتاً طولانی
دارد و سابقه تاریخی آن به اوایل دوره صفوی مربوط میشود.
مردم روستای ورکانه به زبانهای آذری، فارسی و کردی
سخن میگویند، مسلمان و پیرو مذهب شیعه جعفری هستند.
براساس نتایج سرشماری سال 1375، روستای ورکانه 960
نفر جمعیت داشته است که در سال 1385، به 1000 نفر افزایش یافته است.
مشاغل عمده مردم روستای ورکانه زراعت و دامداری
است. گروهی از مردم نیز به تولید صنایع دستی اشتغال دارند. گندم ، جو، نخود،
لوبیا، سیبزمینی، علوفه و سبزیجات از محصولات عمده زراعی و گردو، انگور، زردآلو
و سیب از محصولات باغی روستا هستند. گوشت، پشم و فرآوردههای لبنی مرغوب از
تولیدات دامی روستا به شمار میآیند.
روستای کوهستانی ورکانه بافت مسکونی متمرکز دارد.
چشمههای فراوان میان روستا، مناظر بکر باغهای گردو، درختان سربه فلک کشیده مثمر
و غیرمثمر، از جمله زیباییهای منحصر به فرد طبیعی این روستا بهشمار میآیند.
کوچهباغهای پیچ در پیچ، خانههای قدیمی با پنجرههای کوچک و مشبک چوبی، معماری
سنتی زیبایی را به نمایش میگذارد.
فضاهای کالبدی و معماری روستا در پاسخگویی به
نیازهای معیشتی و نوع فعالیتهای خانوار و جامعه روستایی شکل گرفته است.
خانههای قدیمی روستا با استفاده از مصالح بومی
سنگ، چوب، خشت و گل ساخته شدهاند و به دلیل سرمای سخت زمستانی دیوارهای ضخیمی
دارند.
سقف اکثر خانهها مسطح است و با تیرهای چوبی و
اندود کاهگل و یا قیرگونی پوشیده شدهاند. همچنین جهت خانهها به دلیل استفاده
حداکثر از نور آفتاب رو به جنوب میباشد. در بافت جدید روستا، استفاده از الگوی
معماری جدید و مصالح نو رواج بیشتری دارد.
معماری
رودخانههای فصلی سیمین و ورکانه، جریان دایمی آب
قنات روستا و چشمهسارهای آن بهویژه در بهار و تابستان، طراوت خاصی به روستا میبخشند.
باغات گسترده گردو، زردآلو، انگور و سیب، جلوه ویژهای به روستا بخشیده و زیبایی
دلپذیری پدید آوردهاند.
کوههای اطراف روستا و درههای خان و جن، در فصول
مختلف به ویژه در بهار که سرشار از طراوت و سرسبزی میشوند، مناظر زیبا و دلفریبی
را ایجاد میکنند.
آثار تاریخی و مذهبی جالب توجهی در روستا وجود
دارد: از میان آنها میتوان به ساختمان مسجد روستا در بافت قدیمی، اصطبل پرورش
اسب با معماری خاص سنگی و قلعه مهری خانم که به شکل چلیپا ساخته شده و نیز معماری
سنگی روستا اشاره کرد. آرامگاه امامزاده غیب در بین مردم روستا احترام و ارزش
زیادی دارد.
موسیقی رایج در میان مردم روستای ورکانه شامل ترانههایی
با اشعار باباطاهر عریان و بایاتیهای آذری با موسیقی عاشیقی است، که در مراسم
شادی و عروسیها مورد استفاده قرار میگیرد. همچنین نوعی موسیقی محلی به نام
سربازی و سه پا نیز در میان مردم روستا رواج دارد.
از انواع بازیهای محلی روستا میتوان به گردوبازی،
قاپبازی و الک دولک اشاره کرد. این بازیها صرفاً به منظور گذران اوقات فراغت
نمیباشد، بلکه نوعی تمرین برای آمادهسازی و رشد فکری و روحی جوانان نیز به شمار
میآیند.روستای ورکانه در مسیر کوچ طوایف قزل یوسف، یارم طاقلو و ورکانی قرار دارد
که هر سال از اواسط اردیبهشت ماه تا اواسط آبان ماه کوچ بهاره دارند. این طوایف
براساس سنتهای گذشته و ماهیت معیشتی به دنبال مراتع تازه، کوهها و درههای
بسیاری را پشت سر گذاشته، در میان بندها اتراق میکنند و پس از پایان فصل اعتدال،
به قشلاق باز میگردند.
چشمانداز کوچ در مسیر زیبای ییلاق و قشلاق عشایر و
ایلات، پیرامون این روستا را به عنوان یکی از پایگاههای اصلی تماشای کوچ عشایری
تبدیل کرده است.
غذاهای محلی روستا مشتمل بر آبگوشت، انواع کباب و
انواع آش مانند آش اوماج، آش پلته، آش واره، آش جو و ترخینه میباشد.
دسترسی: روستای ورکانه در 24 کیلومتری جنوب شرقی
شهر همدان واقع شده است و جادهای مناسب و آسفالت دارد.
در شهر همدان نیز که از سوی شورای عالی شهرسازی و
معماری ایران، به عنوان یکی از 5 شهر فرهنگی و تاریخی کشور معرفی شده است، این
خصوصیت در چند روستای منطقه به چشم میخورد که بر نقش توریستی آنها به لحاظ جاذبههای
تاریخی و طبیعی تأکید دارد.
شهر همدان به عنوان مرکز سیاسی – اداری استان همدان
در دامنه شمالی الوند قرار دارد و با دارا بودن پتانسیلهای فراوان به منظور جذب
توریسم تابستانی و زمستانی مطرح است به گونهای که در میان بیش از یک هزار و 120
روستای استان همدان، بافت روستای ورکانه به لحاظ نوع و انتخاب مصالح سنگی و نحوه
ساخت بناها و فضاها، موجب معرفی این روستا به عنوان روستای ارزشی استان همدان شده
که طبیعت زیبا و بکر آن و وجود پتانسیلها و قابلیتهای منطقه در جذب توریسم
وتوسعه صنعت گردشگری بر ویژگیهای منحصر به فرد آن افزوده است.
روستای ورکانه یکی از روستاهای دهستان الوند کوه
شرقی در شرق شهرستان همدان است. این روستا در دامنه کوه قرار دارد و کوههای سرده
در 3 کیلومتری شمال شرقی، کوه سرخ بلاغ در 3 کیلومتری جنوب غربی و کوه قرهداغ در
4 کیلومتری شرقآبادی قرار دارند.
این روستا مدتها به لحاظ وضع خاص خود از نظر
موقعیت جغرافیایی و ارتباطی وتوانمندی اقتصادی و زیرساختی در انزوا قرار داشته
است. روستای ورکانه در دامنه جنوبی زاگرس مرکزی قرار گرفته و روستاهای این منطقه
عموما به دلیل کوهستانی بودن و برخورداری از طبیعت زیبا، از مناطق بسیار بکر به
شمار میروند.
وجود درههای فراوان از جمله درههای زیبای یورد
صفرخان، درهخان، تخته سنگ، جندره و سوبلاغ در مجاورت روستا از خصوصیات طبیعی
منطقه است به طوری که دره بارانی در جنوب و جنوب شرق آبادی واقع شده است و شیب
عمومی این منطقه و وجود درههای فراوان در اطراف روستا موجب شکلگیری رودخانههای
فصلی شده است.
رودخانههای فصلی ورکانه از ارتفاعات یخچالها
سرچشمه میگیرند و بعد از عبور از اراضی سیمین ورکانه، به رودخانه فصلی ارزانفود
میریزند و سرچشمه گرفتن رودخانه دارستان (ارزانفود) از ارتفاعات روستای ارزانفود
بر جاذبههای طبیعی منطقه افزوده است. این رودخانه بعد از عبور از روستاهای
ورکانه، علیآباد و شمسآباد و یلفان به سد اکباتان منتهی میشود. این رودخانهها
فصلیاند و در فصلهای بهار و تابستان آب در آنها جریان دارد. زمینهای زراعی
روستای ورکانه از نظر کشاورزی به لحاظ وجود سفرههای آب زیرزمینی از جمله مناطق
مستعد منطقه به شمار میروند که وجود درختان گردو در معابر روستا و در مجاورت
واحدهای مسکونی تأییدی بر این مطلب است.
گذری بر کوچه پس کوچههای روستای سنگی ورکانه در
فصل تابستان، نشان دهنده پرورش درختان گردو، سیب و زردآلو در حیاط برخی از واحدهای
مسکونی است. در روستای ورکانه باغهای سرسبز، اراضی و فضاهای سبز، نقطه مثبت و
پتانسیل فعال برای برنامهریزی جهت جذب گردشگر محسوب میشود چرا که باغ به عنوان
فضای اصلی زندگی برای مردمان این روستا مطرح است و در جای جای زندگی افراد رخنه
کرده است به طوری که حضور باغ، هر چند کم وسعت، در حیاط خانهها به وفور دیده میشود.
گذشته از این، محور ارتباط اصلی روستا از شهر همدان
نیز دارای مناظر و چشماندازهای زیبایی است که میتواند به عنوان محوری توریستی
مطرح شود چرا که وجود چشماندازهای زیبا و مناظر بدیع این محور را یکی از پتانسیلهای
بالفعل شهر همدان کرده است. این محور از جاده همدان – ملایر منشعب میشود
و پس از عبور از سد اکباتان و روستاهای یلفان، شمسآباد و علیآباد به ورکانه میرسد.
ترکیب سطوح و فضاها در ابنیه روستای ورکانه به 2 صورت دیده میشود.
برخی بناها و فضاها که بیشتر در بخش مرکزی روستا و
جاهایی که قدمت بیشتری دارند شامل بناهای سطوح و فضاهای پر و خالی در هم ادغام شده
هستند که بافت همگن ایجاد کردهاند. در این فضا و بافت، تراکم بناها شدید است و
معابر طراحی شده در این منطقه عرض کمی دارند. برخی بناها نیز به لحاظ ترکیب مربوط
به دوره جدید هستند و به لحاظ ترکیببندی و بافت از نظم خاصی برخوردارند، در این
بخش از بافت، در حیاط، باغ وجود دارد و بر زیبایی فضا افزوده است.
فضاهای باز روستا روی هم رفته 62 هزار و 569 متر
وسعت دارند که 17 هزار و 207 مترمربع آن را معابر، 4 هزار مترمربع آن را فضای باز،
20 هزار و 286 مترمربع آن را عرصههای ساختمانی و 21 هزار و 76 مترمربع آن را باغها
و اراضی تشکیل میدهند.
فضاهای پر روستا هم که شامل بناها و اعیانی بافت
روستاست 38 هزار و 81 مترمربع وسعت دارد.
روستای ورکانه به لحاظ کار و استفاده از مصالح بومی
و محلی به خصوص مصالح سنگی منحصر به فرد است و کاربرد سنگ به صورت یک مصالح عام و
متعارف در چهره و سیمای روستا خودنمایی میکند. کاربرد سنگ نهتنها در پی، بلکه در
قسمت اعظم بناها در ساخت دیوارهای باربر و دیوارهای محوطه و حیاطها مورد استفاده
قرار گرفته است و اکثر سنگ لاشه است که توسط ملات گل کار شده و پهنای این دیوارهای
سنگی بعضا در طبقه همکف به یک متر هم میرسد و تنها عامل اتصال در دیوارهای سنگی
نیز استفاده از تیرهای چوبی است. سنگ، سنگ لاشه، سنگ مالون، خشت و آجر انواع مصالح
متعارف ساختمانی در ابنیه روستای ورکانه است و عنصر سنگ به عنوان اصلیترین مصالح
در ابنیه روستای ورکانه بیش از هر چیز در بازدید از روستا به چشم میخورد و به نظر
میرسد کاربرد سنگ در روستا به علت فراوانی این عنصر در روستا و سختی و مقاومت آن
در برابر تغییرات جوی و همچنین کمبود آجر و خشت در منطقه بوده است.
سنگ لاشههای به کار رفته در ساخت بناها اکثرا به
شکل مالون است و شکل و ابعاد مشخصی ندارند ولی غالبا در رگههای نسبتا موازی قرار
گرفتهاند.
سنگهای مالون که در بدنه ساختمانها و بناهای
روستای ورکانه خودنمایی میکند قطعه سنگهایی است به شکل مکعب که در ابعاد
20×20×30 سانتیمتر تراشیده شده و مانند آجر در ساخت دیوارها به کار برده شدهاند.
این سنگها در اصطلاح محلی به سنگهای فولاد معروفند و تنها در رمهای پایینی
دیوارهای سنگی مورد استفاده قرار گرفتهاند.
پیشینه روستای ورکانه به بیش از 400 سال میرسد و
آنچه از تاریخ برمیآید اینکه نخستین و قدیمیترین محله آن، محله درب مسجد است.
روستای ورکانه مجموعهای از چند محل است که هر کدام
از چندین واحد همسایگی و مسکونی تشکیل شدهاند و در محله درب مسجد که قدیمیترین
محله روستای ورکانه به شمار میرود مسجد، حمام و مخابرات قرار گرفته است.
در محله کردها نیز که در شرق روستای ورکانه و ورودی
آن جای گرفته، تنها مدرسه روستا واقع شده است و خرمن جا که به محله خرمنی معروف
است در این محله قرار دارد. محله عباسآباد سومین محله روستاست که در مناطق تازه
توسعه یافته قرار دارد و غیر از نانوایی و یک آسیاب، کاربری دیگری در آن استقرار
ندارد.
روستای ورکانه به دلیل اینکه در پیرامون آن معادن
سنگ به فراوانی مشاهده میشود نام ورکانه را به خود گرفته و وجه تسمیه روستای
ورکانه را معادل محلی که در نزدیکی معدن یا ورکان است، آوردهاند و شاید ورکانه را
به دلیل قرار گرفتن این روستا در کنار رود و جوی آب به این نام خواندهاند زیرا در
زبان کردی، کانه به معنای چشمه است. در روستای ورکانه مانند سایر روستاهای استان،
ریشسفیدان جایگاه خاصی دارند و در زمانهای قدیم نیز نظام تصمیمگیری و قدرت بر
اساس ارباب – رعیتی بوده است. در آن زمان نقیخان قراگوزلو، خان روستا بوده و بعد از
او نیز دخترش ارباب و حاکم روستا شده است و در حال حاضر نیز اصطبلی که در دو کیلو
متری جنوب روستا ساخته شده، بقایایی از آن زمان است.
این اصطبل در سالهای پیش از انقلاب به عنوان مرکز
پرورش اسب دربار مطرح بوده و در حال حاضر نیز جزو آثار دیدنی روستا به شمار میرود.
این اصطبل برای نگهداری اسبهای دربار در فصلهای بهار و تابستان ساخته شده و در
ضلع غربی روستای ورکانه واقع است.
این بنا دارای طول و عرضی به ابعاد 75 در 22 متر و
با زیربنای کل یک هزار و 650 مترمربع ساخته شده و دارای یک حیاط مرکزی است که در
دو طرف حیاط فضای نگهداری اسب وجود داشته و دو ضلع دیگر، ورودی و انبار علوفه
بوده است.
کل ساختمان از مصالح بنایی بومی منطقه نظیر سنگ
لاشه و ملات گل با پوشش سقف تیر چوبی ساخته شده است و فضای نگهداری اسبها در دو
جبهه حیاط و در هر جبهه دارای 25 دهانه با عرض دهانه 5/1 متری است.
ورودی اصطبل در ضلع شمال شرقی بناست و در ضلعهای
شرقی و غربی انبار علوفه و فضای نگهبانی تعبیه شده و کف انبارها از کف حیاط در
حدود یک متر پایینتر است.
قلعه اربابی نیز بنایی است که ساختمان آن با پلان
چلیپایی طراحی شده، مربوط به مهری خانم، ارباب روستا بوده است.
این بنا در ابعاد 12×20 متر و با زیربنای 330
مترمربع در 2 طبقه ساخته شده است. طبقه دوم در قسمت مرکزی بنا ایجاد شده است. طبقه
دوم در قسمت مرکزی بنا ایجاد شده و سایر قسمتها یک طبقه است. ورودی بنا نیز از
طبقه همکف و طبقه اول و از ضلع شرقی بنا صورت میگرفته است و 2 پله از دو طرف
ورودی طبقه همکف به طبقه اول منتهی میشود.
این بنا در فاصله 100 متری در ضلع جنوبی روستا و در
بستر سبز کوهپایه و مشرف به روستا واقع شده است.
وجود گورستان سادهای در روستای ورکانه که در آن
هیچ سنگ قبری دیده نمیشود از دیگر مواردی است که مورد توجه قرار دارد. در روستای
ورکانه تنها یک مسجد و آن نیز در ضلع جنوبی روستا وجود دارد که بنای آن نوساز است
و با مصالح جدید ساخته شده است. نمای ساختمان مسجد از آجر کار شده و وضوخانه،
فضاهای پشتیبانی و خدماتی مسجد در اطراف آن قرار دارد. این مسجد به لحاظ معماری
داخلی کاملا ساده است و یک محراب کوچک با کاشیکاری اندکی در اطراف محراب در آن
ساخته شده است.
در هر کوچه این روستا که قدم میگذاری، فرش سنگی
زیر پا، احساسی زیبا را در وجود انسان ایجاد میکند، تمام کوچهها جدولکشی شده و
مانند شهری زیبا به نظر میرسد و چراغهای روشنایی زیبایی که مناسب سنگفرشهاست
کنار پیادهرو تعبیه شده است.
این زیبایی وصفناشدنی حاکم بر روستای ورکانه همدان
در پی امضای تفاهمنامه میراث فرهنگی و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی ایجاد شد و به
دنبال آن زیباسازی روستای ورکانه در چند فاز انجام گرفت و حفظ معماری سنتی آن جلوهای
ویژه به خود گرفت. این روستا زادگاه پرفسور توفیق موسیوند، سازنده نخستین قلب
مصنوعی جهان است که در سال 1315 در این دیار چشم به جهان گشود.
روستای ورکانه همدان یکی از 6 روستای گردشگری همدان
است که نام آن در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و به عنوان منطقه ویژه گردشگری کشور
مطرح شد. بافت کالبدی روستای ورکانه همدان به خاطر ویژگی خاص فرهنگی، به عنوان
میراثی ارزشمند از نیاکان به شمار میرود و حفظ و نگهداری آن را مورد تأکید قرار
میدهد.
این روستا منطقهای است که قدم زدن در کوچههای آن
عظمت قدرت و زیبایی آن انسان را مبهوت میکند و آن را زیباتر از شهر به عنوان نگین
همدان معرفی میکند.
جاذبههای گردشگری روستای ورکانه:
جریان رودخانههای فصلی سیمین و ورکانه، جریان دایمی آب قنات روستا و چشمهسارهای آن به ویژه در بهار و تابستان، طراوت خاصی به روستا میبخشند.
باغات سترده گردو، زردآلو، انگور و سیب، جلوه ویژهای به روستا بخشیده و زیبایی دلپذیری پدید آوردهاند. کوههای اطراف روستا و درههای خان و جن، در فصول مختلف به ویژه در بهار که سرشار از طراوت و سرسبزی میشوند، مناظر زیبا و دلفریبی را ایجاد میکنند.
آثار تاریخی و مذهبی جالب توجهی در روستا وجود دارد که از میان آنها میتوان به ساختمان مسجد روستا در بافت قدیمی، اصطبل پرورش اسب با معماری خاص سنگی و قلعه مهری خانم که به شکل چلیپا ساخته شده و نیز معماری سنگی روستا اشاره کرد.آرامگاه امامزاده غیب در بین مردم روستا احترام و ارزش زیادی دارد.
موسیقی رایج در میان مردم روستای ورکانه شامل ترانههایی با اشعار باباطاهر عریان و بایاتیهای آذری با موسیقی عاشیقی است که در مراسم شادی و عروسیها مورد استفاده قرار میگیرد. همچنین نوعی موسیقی محلی به نام سربازی و سه پا نیز در میان مردم روستا رواج دارد.
از انواع بازیهای محلی روستا میتوان به گردوبازی، قاپبازی و الک و دولک اشاره کرد. این بازیها صرفاً به منظور گذراندن اوقات فراغت نمیباشد، بلکه نوعی تمرین برای آماده سازی و رشد فکری و روحی جوانان نیز به شمار می آیند.
روستای ورکانه در مسیر کوچ طوایف قزل یوسف، یارم طاقلو و ورکانی قرار دارد که هر سال از اواسط آبان ماه کوچ بهاره دارند. این طوایف براساس سنت های گذشته و ماهیت معیشتی به دنبال مراتع تازه، کوه ها و دره های بسیاری را پشت سر گذاشته درمیان بندها اتراق میکنند و پس از پایان فصل اعتدال، به قشلاق باز میگردند.
چشمانداز کوچ در مسیر زیبای ییلاق و قشلاق عشایر و ایلات، پیرامون این روستا را به عنوان یکی از پایگاه های اصلی تماشای کوچ عشایری تبدیل کرده است.
غذاهای محلی روستا مشتمل بر آبگوشت، انواع کباب و انواع آش مانند آش اوماج، آش پلته، آش واره، آش جو و ترخینه میباشد.