معماری ارگانیک

معماری ارگانیک

   بینش معماری ارگانیک، ریشه در فلسفه رمانتیک دارد. رمانتیسم یک جنبش فلسفی، هنری و ادبی در اواخر قرن هجدهم و نوزدهم میلادی در شمال غربی اروپا بود که به سایر نقاط اروپا و آمریکا سرایت کرد. این جنبش، واکنشی در مقابل خرد گرایی عقل مدرن بود. گوته و شیلر، دو شاعر بنام آلمانی، واژه رمانتیک را در مقابل کلاسیک برای اولین بار به کار بردند. (اوایل قرن نوزده )

   رمانتیک ها همانند پیروان تفکر کلاسیک به ذهن انسان اعتقاد داشتند. ولی رمانتیک ها به آن بخش از ذهن توجه داشتند که بیشتر درباره احساس و عواطف بود. در صورتی که برای فلاسفه کلاسیک مانند دکارت و لیبنیتز، عقل و منطق اهمیت داشت. می توان دید که کلاسیسیسم یا خرد باوری به مبانی علوم اثباتی مانند فیزیک، ریاضی و خرد و منطق معتقد است. در حالیکه رمانتیسم یا احساس باوری، به تخیل، احساس، هیجان و عاطفه نظر دارد.

   نکته حائز اهمیت اینکه اکثر فلاسفه رمانتیک، شاعر بودند و به تجلیل از طبیعت وتخیل می پرداختند. در حالیکه اکثر فلاسفه کلاسیک ریاضی دان بودند. بطور خلاصه میتوان خصوصیات آثار کلاسیک را واضح، بدون ابهام، دارای نظم و تقارن و تناسب بیان کرد و آثار رمانتیک را دارای خصوصیات برانگیزاننده احساس و هیجان، ایجاد ابهام و توهم و مناظر تماشایی طبیعی دانست. بطو رکلی کلاسیک به دنبال سلطه بر طبیعت و رمانتیک در پی تحسین آن است.

   مهمترین بنیانگذار فلسفه رمانتیک، فردریش ویلهم شیلینگ ( 1854- 1775 ) بود و معتقد به اینکه طبیعت، جزئی از انسان است و بین انسان و طبیعت جدائی نیست.

   رالف والدو امرسون ( 1882- 1802 ) نویسنده، شاعر و کشیش آمریکائی، هنرمندان را تشویق می کرد که از طبیعت الهام بگیرند. هوراتیو گرینو ( 1852- 1803 ) مجسمه ساز و هنرمند آمریکائی، نظریه زیبائی پیشنهاد می کرد که براساس مطالعه دقیق طبیعت بود. ساموئل تیلور کولریج ( 1834- 1772 ) شاعر، ادیب و فیلسوف انگلیسی معتقد بود که « فرم ارگانیک همانگونه که ازدرون رشد می کند، شکل می گیرد. » ویوله لودوک ( 1879- 1814 ) معمار معروف فرانسوی که بر ضد ضوابط مدرسه هنرهای زیبا قیام کرد، ساختمان های گوتیک را پویا و دینامیک می دانست. وی معتقد بود « ارتباط بین عملکرد و سازه یک اصل زیر بنائی در معماری قرون وسطا بود و باید به عنوان یک اصل مهم، راهنمای هنرمندان مدرن باشد. »

   معماری ارگانیک در آمریکا در قرن نوزده توسط فرانک فرنس و لوئی سالیوان شکل گرفت و اوج شکوفائی این نظریه در نیمه اول قرن بیستم در نوشته های فرانک لوید رایت مشاهده شد. فرانک فرنس، استاد سالیوان، تحت تاثیر سبک نئو گوتیک بود. سالیوان برای اولین بار شعار فرم تابع عملکرد را عنوان کرد. البته باید توجه داشت که معماران مدرن نیمه اول قرن اخیر مانند گروپیوس نیز فرم تابع عملکرد را شعار اصلی خود می دانستند ولی آنها فرم را تابع عملکرد ماشین و تکنولوژی می دانستند.

 فرانک لوید رایت ( 1959- 1869 ) یکی از مهمترین و خلاق ترین معماران و

نظریه پردازان قرن بیستم می باشد. وی در20  می سال 1953 در تلیسین، معماری ارگانیک را در نه عبارت ذیل تعریف کرد:

1.  طبیعت – فقط شامل محیط خارج مانند ابرها، درختان و حیوانات نمی شود بلکه شامل داخل بنا و اجزاء و مصالح آن نیز می باشد.

2.    ارگانیک – به معنای همگونی و تلفیق اجزاء نسبت به کل و کل نسبت به اجزاء است.

3.  شکل تابع عملکرد – عملکرد صرف صحیح نمی با شد بلکه تلفیق فرم و عملکرد و استفاده از ابداع و قدرت تفکر انسان در رابطه با عملکرد ضروری است. فرم و عملکرد یکی هستند.

4.  لطافت – تفکر و تخیل انسان باید مصالح و سازه تخت ساختمان را به صورت فرم های دلپذیر و انسانی شکل دهد. مکانیک ساختمانی باید در اختیار انسان باشد و نه بالعکس.

5.    سنت – تبعیت و نه تقلید از سنت اساس تفکر معماری ارگانیک است.

6.  تزئینات – بخش جدائی ناپذیر معماری است. رابطه تزئینات به معماری همانند گل ها به شاخه های بوته می باشد.

7.    روح – باید در درون آن وجود داشته باشدنه اینکه به ساختمان القاء شود.

8.  بعد سوم – بر خلاف اعتقاد عمومی، بعد سوم عرض نیست بلکه ضخامت و عمق است.

9.    فضا – عنصری است که دائما باید در حال گسترش باشد.

   رایت معتقد بودکه ماهیت مصالح در ساختمان باید نشان داده شود به گونه ای که « شیشه به عنوان شیشه، سنگ به عنوان سنگ و چوب به عنوان چوب به کار رود. » از نظر وی « ارگانیک یعنی تلفیق شدن کل مجموعه » و در مورد ساختمان ارگانیک معتقد بود « ساخته شده توسط افراد از درون زمین، با تمهیداتی که خود در نظرمی گیرد و با توجه به زمان، مکان، محیط و هدف، ممکن است آن را ساختمان محلی ( folk ) بخوانیم. »

 

      رایت ، خانه سازی و سنت های دیرین

     از آغاز توجه رایت معطوف مسئله ای شد که د ر سراسر عمر مورد توجه وی بود. ساختن خانه به عنوان ماوائی برای زندگی، سنت های عمومی آمریکائیان در این مورد، مثال هائی که سالیوان بوجود آورده بود و روح هنرمندانه ای که ریچاردسن به خانه سازی داده بود در اختیار رایت قرار گرفت. اما راز کار وی در این است که از سنت خانه سازی آمریکائیان، عواملی را که بر اساس معماری آینده اهمیت داشت باز شناخت و نسبت به این عوامل اساسی بی تفاوت نماند. بلکه به قدرت نبوغ خویش بر آنها عوامل تازه تر افزود و آنچه را که به وی رسیده بود بیشتر کرد.     درگذشته، خانه ها با تیپ های گوناگون در نظر گرفته می شدند. نمونه خاص آنها خانه دارای شیروانی ( سنتوری ) اروپائی است. شیروانی یا سنتوری به خانه معنا می بخشید در حالیکه تنوع بیشمار همین درونمایه، انطباق با محل و شرایط شخصی و موقتی را با خود همراه داشت. آرایش داخل خانه نیز خاص بود و می توانست به عنوان تعبیری از کارکردهای اصلی مربوط به یکدیگر – یعنی نشیمن، ناهار خوری، خواب و کار – درک گردد.  

     به طور کلی خانه عالم صغیری را به وجود می آورد و این واقعیت را تجسم می بخشد که زندگی، بین زمین و آسمان روی می دهد. کف خانه، زمین را نشان می دهد و سقف آن، آسمان را و دیوارها نیز افق محصور شده اند.

   در طرح ها و ساختمان های معماران قرن نوزدهم آمریکا عناصر بسیاری از فرم و فضا یافت می شود که با خانه مدرن همگونی دارند. آرایه بندی نامتقارن با محل طرح امری عادی می نمود و از همین دست است ورودی های سرپوشیده بزرگ ( نیز مرسوم به piazza یا میدان ) که گذار بین فضای داخلی و خارجی را ایجاد می کردند. تمایل عمومی برای گسترش افقی، با رخبام بزرگی که معمول گردید، نمود یافت. در مرحله اولیه پیشرفت، مشخصه فرم ساخته شده در اسکلت های چوبی نمایان، خلاصه می شد که این خود، خواست عموم را برای آشکارگی نسان می داد. در مرحله بعد، ساختمان ها را با نوعی پوشش چوبی بام می پوشاندند که این، عامل یگانگی احجام گوناگون ساختمانی بود و حرکت مستمری را به وجود می آورد.

   پنجره های ردیفی، اغلب تداوم را تشدید می کنند در صورتیکه دودکش های مستحکم بالای بام باعث ایجاد کلیتی در منظره می شوند.

 
    ویژگی پلان ها نیز غیر رسمی بودن متمایز آنهاست. اتاق ها معمولا با یکدیگر مجموعه هائی را بوجود می آوردند که به هشتی باز می شدند. تاثیر فضائی نیز در این میان با گوشه های اتاق ( کنار بخاری ) و پنجره های بیرون زده، هر چه غنی تر می شد. سرسرای واقع شده در مرکز، بیشتر به عنوان کانونی عمل می کرد که اتاق های دیگر پیرامون آن گرد آمده بودند. در مواردی حتی آرایه بندی صلیبی شکلی را که بیانگر یکی از راه حل های اصلی رایت است می توان مشاهده کرد.

   خانه مدرن، همانگونه که در پایان قرن نوزدهم به دست فرانک لوید رایت تحقق یافت، حاصل توسعه تدریجی است گو اینکه همانا رایت، سبب گام استواری است که خانه را به « آنچه باید باشد » بدل ساخت. جای تعجب نیست که توسعه اولیه خانه مدرن در آمریکا روی داد؛ نخست اینکه آمریکا نماینده بر جسته جهان جدید است و به همین خاطر به ویژه درآن بر روی ابداع و تحول باز است. دوم اینکه در آمریکا خانه فردی، پراهمیت تر از هر جای دیگر است. به هر حال باید اضافه کرد که دستاورد آمریکا به میزان زیادی ملهم از انگلستان است یعنی همان جائیکه شعار « خانه، قلعه من است » دارای سنت دیرینه ای است. ( قرون وسطائی )

  

    سئوالی که اینجا پیش می آید اینست که پس گام قاطعانه ای که رایت برداشت چه بود ؟ در کارهای قبل او خانه، کماکان حجم و به قول خود رایت « جعبه » ای تعریف شده بود. رایت این حجم را تجزیه کرد و اجزاء بدست آمده را به شیوه جدید با یکدیگر مطرح ساخت. برخی از این اجزاء همانگونه که بودند در نظر گرفته شده و برخی دیگر از طریق فرایند تجزیه، از نو شکل گرفته و تعریف می شدند. از نکات با اهمیت این اقدام می توان به سطوح عمود و جدا که جانشین دیوارهای سنتی شد اشاره کرد.

رایت می گوید: « احساس من از دیوار دیگر یکی از اضلاع جعبه نبود دیوار باید به قسمی فضا را محصور می کرد که حفاظی در برابر طوفان و گرما آن هم تنها زمانی که نیاز است به وجود آورد. اما دیوار باید جهان بیرون را به خانه می آورد و همچنین داخل خانه را به خارج می برد. بدین لحاظ من دیوار را به شکلی متفاوت از آنچه قبلا بود کار کردم و آن را به کارکرد پرده ای بدل ساختم ... »

   بدین ترتیب مفهوم اصلی پناهگاه، تعبیر جدیدی به دست می آورد. خانه به چیزی فراتر از نوعی خلوتگاه بدل گردید و نقطه ثابتی در فضا شد که از آن، انسان می توانست احساس جدیدی از آزادی و مشارکت را تجربه کند. این نقطه با بخاری دیواری بزرگی مشخص می گردید. از این رو آدم در مرکز خانه عنصری می یافت که مظهر نیروهای طبیعت بود.

 

رایت می گوید: « اینکه آتش در عمق مصالح سخت منزل می سوزد به من آرامش می بخشد. »

و او در کنار استفاده از مواد طبیعی اش بدین وسیله به آرزوی خود برای «حس عمیق واقعیت » صحه می گذارد.

خصوصیات و ویژگیهای خانه سازی آمریکائیان

·   استفاده از بخاری حجیم سنگی ( شومینه )

·   پلان L شکل و صلیبی شکل که هر شاخه صلیب، نمودار یک قسمت از خانه است و اغلب به ارتفاع های مختلف ساخته می شوند.

·   فضاهای داخلی یکپارچه و استفاده از یک تیغه جداکننده برای اتاق خواب و آشپزخانه

·        سقف عریان

·   گسترده شدن پلان روی زمین و پلان آزاد

·   ساختن ایوان به دور خانه و سقف با شیب بسیار کم

·        سطوح مسطح و نمای بسیار ساده

·        دیوار حجیم

·   کوتاه تر بودن سقف خانه ها ( نسبت به اروپائیان )

    حال خصوصیات کلی خانه های رایت را نام برده تا با مقایسه این دو با هم تاثیر پذیری زیاد رایت از سنت ها ی قدیمی آمریکائیان بهتر مشخص گردد.

·        سادگی نما

·        گستردن خانه ها بر روی زمین

·   یک نوع مرکز گرائی با استفاده از بخاری سنگی دیواری ( شومینه )

·        ارتفاع کم سقف ها

·        بازی زیاد با نور و سایه روشن

·   فضاهای داخلی یکپارچه و واحد ساختن فضاهای داخلی خانه

·        جدا کردن فضاها با یک تیغه

·   استفاده از چهار ضلعی هائی که دراغلب کمپوزیسین های مجردش دیده می شوند و به مهرونشان کارهای رایت معروفند. ( تحت تاثیر معماران هلندی گروه ستیل – موندریان در دئسبرگ )

·        آمیختن خانه ها با طبیعت

·        استفاده از تراس و بالکن

·   استفاده از مواد و مصالح به صورت طبیعی در خانه ها

·        بکارگیری دیوارهای حجیم

·        مسطح ساختن سطوح نما

    برخی از خصوصیات بالا لازم به توضیحاتی است که می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

    طبق علاقه خود رایت، اصول پایه گذاری شده معماری ارگانیک که توسط خودش تعریف شده بود ( اصل شماره 6 ) و کارهای انجام گرفته اش، نمی توان گفت که خانه های رایت دارای سادگی در نما است. بطور کلی او علاقه زیادی به تزئینات داشته و از آن به وفور استفاده کرده است. به جرات می توان گفت که بجز چند کار رایت (البته در خانه سازی ) مانند خانه آبشار که بیشتر تحت تاثیر خانه های ژاپنی و معماری مدرن ( که ساخت این خانه تحت تاثیر این دوره بوده است ) قرار گرفته ، بقیه کارهایش بیش از حد دارای تزئینات است.

 
    معمولا رایت خانه هایش را در یکی دو طبقه سازماندهی می کرد. او نسبت خطوط افقی را نسبت به خطوط قائم بیشتر می کرد. البته این شاید منبعث از این باشد که او یک آدم محافظه کار بود و می دانیم که استحکام، دوام و پایداری خطوط افقی بیشتر از خطوط قائم است. این خصوصیت خانه های رایت علاوه بر تاثیر پذیری از خانه های قدیمی آمریکائیان، تحت تاثیر خانه ها ی ژاپنی است. پخش فضاهای مختلف خانه بر روی زمین و ارتباط دادن آنها بوسیله یک رواق چوبی ساده ( خانه مارتین 1904 ) همانند اکثر خانه ها ی ژاپنی.     خانه های نخستین مهاجرین آمریکائی بخصوص آنها که نزدیک مرزهای متغیر این سرزمین ساخته می شدند می بایستی در مقابل حمله دشمن محفوظ باشند از این رو این خانه ها تقریبا بدون پنجره و ایوان بنا می گشتند. در سال 1914 یک خدمتکار، خانه و کارگاه رایت را در Wisconsin  آتش زد. در پی این فاجعه او همسر و تعدادی از اعضاء خانواده اش را از دست داد.

تحت تاثیر عوامل بالا معماری رایت متوجه جسم بیشتر ( More solid ) شد و اکثر خانه هایش مخصوصا در طبقه هم کف با نورگیری بسیار کم طراحی شدند. این نوع خانه سازی رایت ادامه پیدا کرد تا اینکه تحت تاثیر معماری

   مدرن و نیز با فراموش کردن حادثه تلخ آتش سوزی، رو به استفاده از نورگیریهای فراوان در داخل خانه کرد.      خانه آبشار

     در بین خانه های بیشماری که رایت ساخت این خانه از همه مشهور تر است. این خانه بر روی آبشاری واقع در تپه های پنسیلوانیا ساخته شده و در صخره ها فرو رفته است. در این خانه ، نشیمن و تراسهای بالا که در بر گیرنده اتاق های خواب هستند به شکل موثری بیرون آمده اند.

    سیرکولاسیون در ساختمان آکنده از موارد پیش بینی نشده است : پس از گذر از ورودی از راهروی باریکی که در پشت خانه و روبروی شیب قرار گرفته، عبور می کنیم. ابعاد راهرو کاهش یافته است تا به فضای روشن نشیمن وسعتی کامل ببخشد. به وسیله یک پلکان معلق ، می توان به سطح آب رسید. در اینجا ساخت جسورانه ارزشی عالی می گیرد. رایت خانه را مانند صخره بزرگی ثابت در نظر گرفت و فضاها را پیرامون آن چید.

Edgar Kaufmann     که روزانه بر پیشرفت امور نظارت می کرد می نویسد: او همچنین مشغول اجرای جناح ملاقاتها که سه سال بعد ساخته شد گردید. آبشار ، نامی که بر این خانه نهاده شد پیروزی عظیمی بر تمام قید و بندهایی بشمار می رفت که از هزار سال پیش ، معماری را تحت یوغ خود قرار داده بود. در اینجا دیگر دیوارها و فرم های هندسی ، متقارن و دارای نسبت های مستقیم وجود ندارد و از قواعدی که بمعنی حرکت و آزادی نباشد ، خبری نیست.

مقایسه ای اجمالی بر دو شاهکار رایت      اکثر تمایلات فکری رایت را می توان در هر دو بنا دید. تمامی این خصوصیات به نوعی در هر دو اثر به کار رفته است. مقصود از این مقایسه ، یافتن تشابهات زیاد دو خانه و چند مورد اختلاف در ساخت این دو خانه است که نشان دهنده تحت تاثیر قرار گرفتن رایت از آثار موجود خانه سازی در ژاپن و اروپا و نیز اصول تفکرات لوکوربوزیه ( معمار مطرح سبک مدرن ) است.

    برای هر وجه تشابه و یا احتمالا تمایز در بناهای مذکور سعی شده است تصاویر مربوط نیز ارائه گردد تا فهم مطالب یاد شده آسان تر شود.

   در ضمن با توجه به خصوصیات آثار رایت ( که قبلا در بخش مربوطه نام برده شده اند ) سعی شده تا مطالب به ترتیب آنها باشد.

    با توجه به علاقه خود رایت به ارتفاع کم خانه ها ، اصول معماری ارگانیک و خصوصیات خانه های آمریکائیان تقریبا در همه آثار رایت از جمله این دو خانه، پلان ها ر روی زمین پخش گشته اند.

    در خانه روبی به علت وجود محدودیت های شهری ، خانه ، نقشه صلیبی شکل خود را از دست داده و در یکی از اضلاع ، کش می آید. در خانه آبشار نیز پلانی که بتوان آنرا صلیبی شکل نامید دیده نمی شود و این امر بدلیل شرایط خاص سایت این بنا است.

        مرکز گرائی خانه ها نیز با همان المان خاص خانه های آمریکائی (شومینه ) مشخص شده است. البته این مرکز گرائی در خانه روبی بیشتر مشهود است.  
 ارتفاع فضاها در داخل بناها کم است. ولی دو تکه بودن سقف ( بیشتر بودن ارتفاع در وسط اتاق ها ) در هر دو دیده می شود. همچنین در هر دو خانه به نوعی شاهد            

سقف عریان

هستیم. ( نمایان  

بودن سقف چوبی

در خانه )

 

     در اکثر آثار رایت بازی با نور و سایه روشن به زیبائی تمام کار شده است. در این خانه ها نیز این ویژگی دیده می شود. در خانه آبشار این ویژگی از طریق رواق های بتنی صورت گرفته است که در یکی از تراس ها و راه ورودی از پشت ساختمان قرار گرفته اند.

    پیش آمدگی سقف ها نیز با ایجاد تراس های مختلف کمک به این موضوع کرده است.

    در خانه روبی نیز سایه روشن های زیبائی در داخل خانه به وسیله پنجره های کوچک زیر سقف بوجود آمده است.    

    از خصوصیات اصلی خانه های رایت آمیختن آنها با طبیعت است. در مورد این دو اثر نیز می توان این خصوصیت را فقط با تصویر بیان کرد.

    بالکن و تراس نیز در اکثر خانه های امریکائیان مشاهده می شود. در خانه روبی همانند آثار دیگر رایت ، ایوان های زیبا در ادامه یک فضای داخلی بوجود می آید. این ایوان ها با سقف شیب دار ( شیب کم ) محیطی مناسب برای استراحت در فصول گرم سال است.

    با توجه به خصوصیات خاص توپوگرافی سایت خانه آبشار ، ایوان ها به تراس های بسیار زیبا تبدیل شده است.

 

    کاربرد وسیع شیشه و بتن در خانه آبشار به وضوح دیده می شود. شاید بتوان گفت این از خصوصیات معماری مدرن است. ( ویلا ساویا اثر لوکربوزیه )

بر عکس در خانه روبی کاربرد کمتری از شیشه دیده می شود و فضاهای داخلی خانه تاریک تر است. در ضمن هیچ کاربردی از بتن در این خانه دیده نمی شود.

    نمایان بودن مصالح (نپوشاندن مصالح با آستر هائی از قبیل گچ ) در هر دو خانه براحتی قابل مشاهده است.   

 
    در ساخت خانه های مذکور از دیوار های ضخیم آجری و سنگی استفاده شده است.

    خانه روبی با دیوار های ساده آجری پوشیده شده است. در نمای اصلی خانه آبشار نیز که فقط خطوط افقی تراس ها دیده می شود از بتن ساخته شده اند و نمای شیشه ای آن نیز با سادگی کامل کار شده است. البته در این مورد ( پنجره ) خانه روبی دارای پنجره های تزئین شده است که در خانه آبشار اینگونه نیست.

 

Ø   منابع

    *  معماری معاصر غرب

    *  فضا، زمان، معماری

    *  فصلنامه معماری ایران   مـ ا  5 و 73

    *  مجله آبادی     شماره های 1 و37

    *  مجموعه آثار معماری  ( فرانک لوید رایت )