شهرنشینی و پیدایش شهرها

شهرنشینی و پیدایش شهرها

شهر بعنوان سکونتگاهی که ساکنان آن تنها به کشاورزی اشتغال نمی ورزیدند بلکه گروهی در زمینه های گوناگون خدماتی و صنعتی کار می کردند نمی توانست در حوزه هایی که امکان پدیدآمدن(مازاد تولید)وجود نداشت پا به عرصه وجود گذارد.

زیرا آذوقه کلیه کسانی که در اموری غیر از کشاورزی فعالیت می کردند توسط کشاورزان باید تامین می گردید و این موضوع هنگامی میسر می شد که علاوه بر مساعد بودن ویژگیهای جغرافیایی فن کشاورزی و آبیاری پیشرفت ابزارهای تولید و دانش و تجربیات کسب شده در حدی می بود که عده ای بتوانند بیش از نیاز خود تولید کنند.

به همین جهت است که شهر نشینی را پدیده ای معلول و ناشی از انقلاب کشاورزی دانسته اند.همزمان با تکوین و گسترش شهر نشینی و رواج دادوستد و مبادلات اقتصادی و لزوم ثبت کالاها دستمزدها و ارائه خدمات نوعی خط شکل گرفت.

اختراع خط و کاربرد آن در جوامع شهری از چنان اهمیت و ضرورتی برخوردار بود که برخی از محققان آن را دومین شرط ضروری شکل گیری شهر در تاریخ دانسته اند.

یکی از مهمترین نهادهایی که در کنار و همراه دستگاه حکومتی یا به تنهایی در شهرها به شکل سازمانی مقتدر و تشکیلاتی منظم شکل گرفت دستگاه سازمان یافته معابد و پرستشگاهها بود.

آموزشگاهها و مراکز تعلیم و تربیت که در آغاز مهمترین کارکرد آنها تربیت دبیران و حسابگرانی که عهده دار کلیه امور دیوانی و حسابهای مربوط به معابد بودند در کنار معابد و کاخها احداث شدند.اقتدار و دامنه نفوذ سران و گردانندگان معابد گاه در برخی از دوره ها و نقاط چنان بود که اداره جامعه و تعیین سیاستهای داخلی و خارجی حوزه زیر نفوذ خود را برای مدتی به دست می گرفتند.

پس از سپری شدن دوره آغاز انقلاب کشاورزی و پیدایش شهر و شهرنشینی عوامل متعدد دیگری وجود داشته که منجر به تکوین و شکل گیری شهرها شده اند.یکی از مهمترین عوامل پیدایش شهرها در ایران عامل اداری – سیاسی(شهرهای شاهی)بوده است. سپس عوامل دیگری مانند عوامل نظامی تجاری مذهبی و غیره در روند مزبور نقش داشته اند. 

مقوله دولت و پیدایش آن در ایران تنها یک مقوله طبقاتی نیست به این معنی که تنها عامل مهم پیدایش دولت در ایران تکوین طبقات اجتماعی حفاظت از منافع توانگران نبوده است. بلکه یکی از علتهای اساسی پیدایش و کارکرد مهم آن رسیدگی به بخشی از کارهای عام المنفعه و عمومی بوده است که تنها از عهده افراد و گروههای کوچک بر نمی آمده است.

یکی از مهمترین امور مذکور مسئله ایجاد و نگهداری شبکه های آبیاری بوده که این نقش دولت تا عصر حاضر نیز تداوم یافته است.همچنین جلوگیری از تهاجمات اقوام و گروههای مهاجم بویژه چادرنشینان که حضور و تداوم آنها و تضادشان با جامعه شهری و روستائی یکی از موضوعات و خصوصیتهای تاریخ ایران است از عهده قدرتهای محلی و پراکنده بر نمی آمده است.

احداث عموم شهرها یعنی محل استقرار ارکان دولتی و نهادهای اداری-سیاسی توسط پادشاهان و برخی از امرا و حکام محلی صورت می پذیرفته است و مهمترین نقش و کارکرد این گونه شهرها همین جنبه اداری – سیاسی آنها بوده است. به همین دلیل احداث شهر موضوعی سیاسی تلقی می شد و هر حاکمی اجازه این اقدام را نداشت و اگر یک حاکم محلی بدون کسب اجازه چنین کاری انجام می داد یعنی شهری و حتی کاخ بزرگی می ساخت مورد پرسش قرار می گرفت چنان که در هنگامی که اردشیر اول منصب حکومت و امارت منطقه ای را در زمان اشکانیان داشت شهر فیروز آباد را بنا کرد پادشاه اشکانی(اردوان)وی را در طی نامه ای مورد خطاب قرار داد و پیغام فرستاد که چگونه جرات کردی برای خود چنین شهر و کاخی بنا نمایی. 

روایات موجود در باب علت پیدایش نخستین شهر مادی(یعنی هگمتانه)حاکی از آن است که این شهر در پی تشکیل اولین نهادهای اداری – سیاسی در کشور و به سبب ضرورت وجود سکونتگاهی جهت استقرار نهادهای مذکور و کارگزاران آن توسط (دیااکو)بنیانگذار شاهنشاهی ماد ساخته شد.همچنین شهرهایی مانند: پاسارگاد و پارسه(تخت جمشید)توسط شاهان هخامنشی و شهرهایی مانند:هتره تیسفون و دارابگرد توسط شاهان پارتی احداث شدند. 

در مورد شهرهای ساسانی اطلاعات بیشتری موجود است.کتاب کوچکی موسوم به شهرستانهای ایران که گویا اصل آن متعلق به قرن ششم میلادی است و در اواخر قرن هشتم میلادی هم در آن اضافاتی بعمل آمده موجود است.این رساله پهلوی به فارسی ترجمه شده است. در رساله مزبور نام تعدادی از شهرهای ایران پیش از اسلام و بنیانگذاران آنها آمده است. 

در منابع اوائل دوره اسلامی هم به تعدادی از شهرها و بانیان آنها اشاره شده است.از جمله بنای ده شهر به نامهای:به اردشیر بهمن اردشیر اشااردشیر رام اردشیر رام هرمزاردشیر هرمزاردشیر بوراردشیر هشت اردشیر که به اردشیر اول نسبت داده شده است.بنای تعدادی شهر نیز به شاپور نسبت داده شده است که عبارت از:بداناندیوشاپور شاپورخواست بلاش شاپور و پوشنگ هستند. احداث شهرهایی مانند:برقباد ماهات و شهر قبادش را به قباد نسبت داده اند. 

روند احداث شهر توسط پادشاهان ساسانی همواره از آهنگ ثابت و یکنواختی پیروی نمی کرده و فرازونشیبهای بسیار داشته است. در دوره هایی که پادشاهان قدرتمند بر کشور حاکم می شدند تعداد زیادی شهر احداث می شد اما در اوقاتی که پادشاهان ضعیف بر تخت سلطنت جلوس می کردند و روسای خانهای بزرگ و زمینداران از اقتدار و نفوذ کافی برای رهبری و هدایت امور کشور در جهت منافع خود برخوردار می شدند .

جریان احداث شهر که بیشتر پایگاه اجتماعی و طبقاتی پادشاهان به شمار می رفت آهسته می شد برای مثال پس ازشاپور دوم(متوفی379 )که تعدادی از پادشاهان ضعیف به سلطنت رسیدند تا زمان قباد (متوفی531 )روند مزبور قوس نزولی پیموده سپس در دوره قباد و انوشیروان قدرت اشراف و زمینداران بزرگ دوباره کاهش یافت. 

راستی پیدایش شهر چگونه بوده ؟ و یا اصولا پس از پیدایش نام خود را از کجا و چگونه بدست آورده است .     

پس از عقب نشینی دریاها ، جلگه و دشت بوجود آمد و با ورود انسانها و هجوم حیوانات به جلگه و دشت شهر موجودیت یافت با ایجاد تحولات اقتصادی زندگی ابتدایی شروع شد و با تولید محصولات کشاورزی و دامداری وارد مرحله نوینی شده . “هزاره نهم تا هفتم ق.م“ در این مرحله انسان یک جانشینی را اختیار نمود و دوره استقرار یاسکونت در دهکده ها را پیش گرفت در همین زمان انسان ایجاد سرپناه را آغاز نمود و گذشت زمان و به کار بردن مصالح ساختمانی ، و ازدیاد محصولات و تولیدات مازاد بر مصرف مبادله محصولات بین مردم آغاز شد و با توسعه بازارها و تجارت و ایجاد حکومت ها روستاه گسترش یافته و تبدیل به شهر شدند .                                                               

اهمیت نام در نامگذاری ، ریشه ، در اعتقادات فرهنگی و مذهبی هر قوم و طایفه دارد . امروز انسانها علاقمند به کشف علل نامگذاریهای رایج می باشند و مایلند بدانند که نام انسانها یا روستاها و شهرها بر چه اساس و رابطه ای نهاده شده است . از دیر باز محققین و مورخین سهمی در کشف ارتباط میان نام و مکان بوده اند ، لذا در اکثر کتب تاریخی در مباحث مختلف نحوه نامگذاری اماکن مشاهده میگردد . کشف واقعیات این نامگذاری با توجه به گذشت سالهای مدید و سیر تحولات تاریخی بسیار مشکل و در بعضی اوقات غیر ممکن میگردد و جه تسمیه غالبا ذکر علت نامگذاری و یا تعریف نام برخی از شهرها و روستاهای کشور عزیزمان می باشد . لذا لازم است قبل از هرگونه توضیح و تعریف اسامی نکاتی چند را یادآور گردیم .                                                                                                   

در کتب بوجود آمدن شهرهای مختلف را دلایلی چند ذکر کرده اند که از جمله می توان به دلایل زیر اشاره نمود .     

الف ) شهرها اکثرا بر اثر گسترش روستاها پدید آمده اند که از جمله این شهر ها میتوان به شهر مهران اشاره نمود .    

ب ) امنیت نیز یکی از عوامل ایجاد شهرها می باشد ،‌لذا شهرهائی که در پناه کوهها ، دره ها و یا در مناطق جزیره ای احداث می گردد حکایت از توجه سازندگان و یا گسترش دهندگان آن شهر به امنیت شهر می باشد از این نمونه شهر ها نیز می توان به شهر سنندج اشاره نمود .                                                                

                                                                                                              پ ) وجود راههایارتباطی درگذشته و حال باعث توجه تجار و سوداگران به روستاهای حاشیه راهها می شده ، اکثریت شهرها در کنار جاده های اصلی ایجاد شده و گسترش می یافتند از شهرهائی که بدین صورت رشد یافته می توان به شهر دلیجان و یا آباده اشاره نمود .

ت ) عامل مذهب و وجود بقاع متبرکه یکی دیگر از علل توجه مردم به اماکن بوده است شهرهائی بمانند مشهد مقدس و قم نیز از اینگونه بوده اند .                                                                                  

ث ) وجود آب و یا رودخانه در هر نقطه از دیگر عوامل تجمع انسانها و گسترش شهر و شهرنشینی بوده ، شهرهایی بمانند شوشتر و یا میاندوآب از این نمونه می باشند .                                                      

ج ) عوامل اقتصادی چه تولید و گسترش روستا و تبدیل شدن به شهرها می باشد . از مهمترین شهرهائی که بنا به دلیل اقتصادی رشد یافته است می توان به شهر گرگان اشاره داشت .                                

چ ) مسائل نظامی و ایجاد پادگانهای ارتش از دیر باز باعث جلب توجه مردم بخصوص سوداگران به مناطق می شده است . برای مثال استقرار ارتش اسلام در منطقه بصره امروز باعث مهاجرت گروهی از مردم ابله به بصره و تشکیل شهر بصره گردیده است .                                                                                            

خ ) عوامل سیاسی و اداری نیز از دیگر علل ایجاد شهرها و گسترش آنها بوده است . شهرهایی بمانند تهران از اینگونه شهرها می باشد .                                                                                                

تغییر اسامی در کتب مختلف و به صورت مختلف مشاهده میگردد . با ورود اعراب به ایران و تحریف و معرب گشتن اسامی تغییراتی در نام مکانها و شهرها دیده می شود . همچنین گذشت زمان باعث مجهول ماندن علت بعضی از نامها شده است . وجود اعتقادات مذهبی و همچنین داستانها ، اسطوره ها و یا افسانه ها و همچنین مسائل سیاسی و تغییر حکومتها نیز باعث تغییر نامها و اسامی شهرها و اماکن گردیده است .                                                

جهت آشنایی با اطلاعات جغرافیایی ذکر شده در متن توضیحاتی شرح زیر جهت اطلاع خوانندگان ارائه میگردد :       

طول جغرافیایی         

طول جغرافیایی هر نقطه از سطح زمین عبارت از قطعه قوسی است از دایره نیمگان یا استوا که بین نیمروز مبدا که همان نصف النهار گرینویچ و نیمروز مار بر نقط مزبور قرار گرفته باشد طول جغرافیایی هر نقطه بر حسب واقع شدن آن در خاور یا باختر نصف النهار گرینویچ به طول شرقی ویا غربی تقسیم می گردد که اندازه هر کدام صفر تا 180 درجه می باشد . ایران در طول شرقی قرار دارد .       

عرض جغرافیایی        

فاصله نقاط مختلف سطح زمین نسبت به دایره نیمکان یا استوا زمین ، عرض جغرافیایی نام دارد عرض جغرافیایی بر حسب قرارگرفتن نقطه درشمال یاجنوب خط استوا به عرض شمالی ویا عرض جنوبی تقسیم میگردد . ایران در عرض شمالی قرار دارد .       

ارتفاع از سطح دریا

منظور ارتفاع هر نقطه از زمین از سطح دریای آزاد که همان اقیانوس آرام و هند می باشد .     

فاصله تا نزدیکترین نقطه

در این مبحث سعی گردیده در محدوده هر شهرستان فاصله محل مورد نظر تا مرکز شهرستان و در هر استان فاصله شهرستان مورد نظر تا مرکز استان و آنگاه فاصله مراکز استان با تهران محاسبه گردد .

اولین شهر ها

هنگامی که کشاورزان یاد گرفتند که آب زمینهای کشاورزی را از رودخانه تامین کنند موفق شدند محصولات بیشتری به دست بیاورند و برای دیگران نیز غذا تهیه کنند. بعضی از مردم توانستند اشیایی از قبیل ظروف گلی بسازند و بعد آنها را به فروش برسانند. صنعتگران و تجار در اجتماعات بزرگ که اولین شهر ها را تشکیل دادند ، در کنار یکدیگرجمع شدند اولین مردمی که در شهر ها زندگی می کردند ، سومریهای بین النهرین ، بودند در حدود سال 3500 قبل از میلاد، آنها با استفاده از خشت خام ، کار ساخت شهرهایی مانند اور و بابل را آغاز نمودند. 

معبد شهر اوروک در بین النهرین اهالی بیشتر شهرهای بین النهرین در معابدی مانند این، به عبادت می پرداختند .

پادشاه همورابی (1750-1792 قبل از میلاد) که یک مدیر کارآمد و در عین حال یک سرباز جاه طلب است ، اولین حاکمی بود که سراسر بین النهرین را متحد نمود. او بابل را در قرن هیجدهم قبل از میلاد به صورت نیرومند ترین شهر خود در آورد مهم ترین و مشهورترین دستاورد او تدوین 282 قانون به نام قوانین همورابی بود این قوانین روی یک ستون سنگی کنده کاری شده ، نوشته شده است.این سنگ نوشته ، همچنین با تصویر پادشاهی که در مقابل شاماش ، خدای عدالت بین النهرین ، ایستاده است ، تزیین شده است. 

قوانین بابل

هر چند که مجموعه قوانین در یک محل عمومی مثل عبادتگاهی که مردم در آن این قوانین را می خواندند؛ قرار داشت، اما اهمیت این قوانین بطور دقیق مشخص نیست . بعضی از قوانین بوسیله همورابی تدوین شدند، ولی برخی دیگر قوانین شناخته شده ای بودند که پیش از آن تاریخ وضع شده بودند و به پاره ای اصلاحات نیاز داشتند این قوانین به مشکلات مربوط به زندگی روز مره ، داد و ستد ، خانواده و مالکیت زمین، می پرداختند. 
آنها همچنین توصیه هایی را در باب بسیاری از مسائل، از کلاه برداری و قتل و طلاق گرفته تا فرزند خواندگی و مهریه ازدواج، ارائه می دهند این قوانین حتی در مورد برخورد با برده های فراری و یا قطع غیر قانونی درختان خرما، نیز بحث می کنند. 

جنایت و مجازات

هر یک از قوانین همورابی، کاملاْ روشن می باشد هر تخلف مجازات مشخص خود را دارد. این قوانین از همان اصلی ( اصل مقابله به مثل) تبعیت می کنند که قوانین معروف انجیل: چشم در مقابل چشم و دندان در مقابل دندان، بر پایه آن بنا شده است بعنوان مثال، مطابق یکی از این قوانین : اگر پسری پدر خود را مورد ضرب و شتم قرار دهد دست او باید قطع شود. 

حدود 3100 ق.م- 3500 ق.م 

اولین مناطق شهری در طول دوران اوروک تکامل پیدا می کنند. 

حدود 3000 ق.م 

مردم بین النهرین نوشتن روی لوحه های گلی را ابداع می کنند. 

حدود 2700 ق.م 

سیل ، بین النهرین را ویران می سازد. 

2279-2334ق.م 

سارگون، فرمانروای اکد، بر امپراتوری اکد که به دست خود وی تاسیس شده بود حکومت می کند. 

2095-2112ق.م 

پادشاهی به نام اورنامو، امپراتوری اور را بنیانگذاری می کند . 

حدود 2000 ق.م 

امپراتوری اور به دست آموریها «عموریان)، اقوام سامی ساکن سرزمین بین النهرین ، سقوط می کند. 

حدود 1750-1792ق.م 

همورابی، فرمانروای بابل ، بر سراسر بین النهرین حکومت می کند. 

1595 ق.م 

شهر بابل به دست هی تی ها ، از اقوام نواحی مرکزی ترکیه کنونی،سقوط می کند. 

صندوقچه منقوش اور

ای صندوقچه که سطوح جانبی آن با تصاویر مجازی تزییین شده است در یک گور در شهر باستانی اور ، پیدا شد قدمت این اثر باستانی به 2300 تا 2700 سال پیش از میلاد، هنگامی که اور مهمترین دولت شهر در تمدن سومر محسوب می گردید، باز می گردد. 

نقوش روی صندوقچه بدنه چوبی این صندوقچه با  استفاده از صدف و نوعی سنگ قیمتی آبی رنگ تزیین شده است.

حقایق ثبت شده

اهالی بابلی، که در قرن هیجدهم قبل از میلاد در بین النهرین زندگی می کردند، اولین ستاره شناسان بودند. و دلیل آن این بود که خدای ماه برای آنها از اهمیت زیادی بر خورد دار بود این افراد یک تقویم درست کردند و خسوفهای ماه را پیش بینی کردند. این افراد، ریاضیدان نیز بودند و یک سیستم شمارش بر اساس عدد 60 ابداع کردند. به همین دلیل یک ساعت به 60 تقسیم می شود.

                                                                                                  پیدایش شهرها و رشد جمعیت شهرنشین                                                                                 

      سابقهٔ شهرنشینی در جهان

رشد جمعیت و شهرنشینی در عصر جدید

گرایش به‌سوی شهرها و اثرات اجتماعی آن

                                                                                                 سابقهٔ شهرنشینى در جهان                                                                                             

       شهرنشینى در جهان، خاصه در مشرق زمین، سابقه‌اى کهن دارد و اولین شهرها در مناطقى مانند بین‌النهرین، درهٔ سند، درهٔ رودخانهٔ نیل، سواحل رود زرد، درهٔ مکزیک و در سواحل و نقاط مرتفع پرو (واقع در آمریکاى جنوبی) شکل گرفته‌اند و اولین تمدن‌هاى جهان را تمدن‌هاى بین‌النهرین، مصر و هند مى‌دانند که امروزه به تمدن‌هاى مرده مشهور است و تمدن مغرب زمین، از این سه تمدن نخستین مایه گرفته است (جیمز موریس، تاریخ شکل شهرها تا انقلاب صنعتی، ترجمه راضیه رضائی، صفحهٔ ۱۱).                                              

       رشد تمدن با توسعه زندگى شهرى قرین بوده است، (تمدن از کلمهٔ مدینه به‌معنى شهر گرفته شده است). و آثار عظیم شهرهاى باستانى و بناهاى ارزشمند قدیمى سابقه‌اى چندین هزار ساله دارد و آثار شهرنشینى دست کم از ۵ هزار تا ۷ هزار سال قبل ملاحظه شده است. اما آمارهاى مربوط به شهرنشینى و تعداد جمعیت شهرها در گذشتهٔ دور، صرفاً بر حدس و گمان متکى است و اطلاع دقیقى از این آمارها در دسترس نیست.             

       به‌طور کلى پیدایش جوامع شهرنشین را در تاریخ به عصر نئولیتیک (Neolithic) یعنى عصرى که انسان از مرحلهٔ شکار و گردآورى خوراک به عصر بهره‌بردارى از زمین قدم نهاد. منابع معیشتى خود را بر اقتصاد یکجانشینى و گسترش دهات در بین‌النهرین، مصر و هند بنا نهاد منسوب مى‌کنند. تقریباً پنج هزار سال پیش از آن زمان، جوامع شهرنشین با تجهیزات مختلف، صنعت، بازرگانى و اقشار مختلف اجتماعى وجود داشته است (حسین شکوئی، جغرافیاى شهری، صفحات ۷۰ و ۷۱).                                                                      

                                                                                                 رشد جمعیت و شهرنشینى در عصر جدید                                                                        

       اگر چه شهرنشینى در جهان، خاصه در مشرق زمین، سابقه‌اى کهن دارد و آثار عظیم شهرنشینى و بناهاى ارزشمند از گذشته دور برجاى مانده، اما رشد بى‌سابقهٔ شهرها در عصر حاضر، به‌دنبال توسعهٔ صنعت، در قرن نوزدهم اتفاق افتاده و همراه با رشد سریع جمعیت، ما شاهد ظهور و گسترش شهرهاى بزرگ و غول‌آسا و متراکم هستیم که تا پیش از قرن نوزدهم و انقلاب صنعتى سابقه نداشته است. توسعهٔ تجارت و صنعت در اروپا و افزایش تولیدات صنعتى و نیاز به توزیع و مصرف کالاها موجب تراکم و تمرکز جمعیت در نقاط معینى گردید که توسعهٔ علوم و فنون و بهبود وضع بهداشت و تغذیه و بهتر شدن وسایل رفت و آمد و ارتباطات این تمرکز را تسهیل و تشدید کرد. هجوم روستائیان به‌سوى مراکز صنعتى و بنادر تجارتى، اضافه جمعیت را از نقاط پراکندهٔ روستائى به مناطق شهرى هدایت کرد. در واقع رشد سریع جمعیت به‌طور مستقیم به افزایش جمعیت شهرها منجر شد، در حالى‌که به‌دلایل مختلفى جمعیت روستاها یا همچون گذشته کم و بیش ثابت باقى ماند یا رو به کاهش گذاشت.                             

       به‌طور کلى جمعیت‌شناسان سازمان ملل متحد، رشد جمعیت جهان را به لحاظ وسعت و اهمیت به چهار دوره مختلف تقسیم مى‌کنند:                                                                         

         ۱. قبل از سال ۱۷۵۰ یا پیش از انقلاب صنعتى                                         

         ۲. از سال ۱۷۵۰ تا ۱۸۳۰ یا دوران تحول و آگاهى                                     

         ۳. از سال ۱۸۳۰ تا ۱۹۳۰ یا دوران انتقالى و آغاز کاهش موالید                        

         ۴. از سال ۱۹۳۰ تا ۱۹۷۰ یا دوران تعادل مجدد بین زاد و ولد و مرگ و میر          

       در هر یک از دوره‌هاى مذکور، افزایش سالیانه جمعیت جهان از رشد قابل ملاحظه‌اى برخوردار بوده است. چنان‌که در فاصلهٔ زمانى نه چندان طولانى میانگین افزایش سالانه تعداد جمعیت جهان (در دو قرن اخیر) از ۴ میلیون نفر به ۸۰ میلیون نفر رسیده است:                                                                     

               فاصلهٔ سال‌ها          متوسط افزایش سالانه

۱۷۵۰-۱۸۰۰          ۴ میلیون نفر

۱۸۰۰-۱۸۵۰          ۶ میلیون نفر

۱۸۵۰-۱۹۰۰          ۸ میلیون نفر

۱۹۰۰-۱۹۵۰          ۱۷ میلیون نفر

۱۹۵۰-۲۰۰۰          ۸۰ میلیون نفر

       به این ترتیب افزایش سالانهٔ تعداد جمعیت در این مدت حدود بیست برابر شده است، در نتیجه تعداد جمعیت جهان که در سال ۱۶۵۰ میلادى تنها ۴۵۰ میلیون نفر بوده در سال ۱۸۵۰ به ۱/۱ میلیارد نفر مى‌رسد و در سال ۱۹۰۰ به ۵/۱ میلیارد و در حدود سال ۱۹۴۰ به‌طور جهشى به ۱۲۵/۲ میلیارد و در ۱۹۶۴ به ۳ میلیارد مى‌رسد و در سال ۱۹۸۰ این جمعیت ۵/۱ برابر شده و به ۵/۴ میلیارد نفر صعود مى‌کند و بالأخره در سال ۱۹۹۰ به حدود ۵ میلیارد نفر مى‌رسد و با حدس قریب به یقین جمعیت جهان در سال ۲۰۰۰ میلادى به رقمى در حدود ۵/۶ میلیارد نفر خواهد رسید. برحسب این سرعت فزاینده رشد، جمعیت جهان در طى کمتر از یک قرن بیش از ۴۰۰ درصد افزایش یافته است که چون بحث از میلیارد و افزایش تصاعدى است ارقام سرسام‌آور و گیچ‌کننده به نظر مى‌رسد.  

       به هر حال در جهان معاصر سخن از ”انفجار جمعیت“ است، بسیارى از مؤسسات تحقیقاتى سیاستگزاران، از جمله کمیسیون جمعیت سازمان ملل متحد بارها از افزایش بى‌حد و حصر جمعیت سخن گفته و به‌ویژه در مورد کشورهاى در حال توسعه اظهار نگرانى جدى کرده، هشدار داده‌اند که در آیندهٔ نزدیک فقر و تهیدستى و عدم اشتغال و کمبود وسائل و امکانات زندگى از قبیل مسکن، سوءتغذیه، ناسالم شدن محیط، از بین رفتن امکانات طبیعى و آلودگى هوا که به‌دنبال رشد سریع جمعیت و توسعهٔ صنعیت و بهره‌بردارى بى‌رویه از منابع طبیعى صورت مى‌گیرد مى‌تواند شدیداً به حیات انسان در روى زمین آسیب برساند.                                                        

       در حال حاضر، جمعیت جهان بیش از ۵ میلیارد نفر است و طى ۱۳۰ سال آینده به بیش از ۵/۱۰ میلیارد نفر که تقریباً بیش از دو برابر جمعیت فعال است، افزایش خواهد یافت. این دورنما در کشورهاى در حال توسعه (جنوب)، بسیار سهمناک‌تر از کشورهاى توسعه یافتهٔ صنعتى (شمال) است. زیرا در جوامع صنعتى، رشد جمعیت تقریباً متوقف شده و امکانات طبیعى و صنعتى و رشد تولید مى‌تواند پاسخگوى مسائل و مشکلات آنها باشد. اما، جهان امروز نمى‌تواند نیازهاى اساسى بیش از نیمى از جمعیت خود را که در کشورهاى رو به توسعه‌ محیط‌هاى ناسالم اجتماعى ایجاد مى‌شود نهایتاً به توسعهٔ آسیب‌هاى اجتماعى نظیر اعتیاد، فحشا، تجاوز و قتل منجر مى‌گردد. بهر حال تنش‌هاى اجتماعى ناشى از فشار جمعیت در تمامى سطوح و غیرقابل تحمل مى‌سازد. مردم کشورهاى رو به توسعه تأثیر رشد جمعیت را بر مناطع و شرایط زندگى شدیدتر احساس مى‌کنند.                                                       

                                                                                                 گرایش به‌سوى شهرها و اثرات اجتماعى آن                                                                                

       گرایش به‌سوى شهرهاى بزرگ و توسعهٔ شهرنشینى و مهاجرت روستائیان و سکونت نامناسب در حواشى اطراف شهر و محلات خاص، محیط‌هاى ناسالمى را توسعه مى‌دهد که احیاناً آسیب‌هاى اجتماعى را در همهٔ نقاط شهرى اعم از مرکز و پیرامون آن مى‌پراکند. این پدیده در شهرهاى بزرگ کشورهاى مختلف آسیا، آفریقا، آمریکا به وضوح مشهود است و زندگى روستائیان فقرزده همه جا در محیط‌هاى ناسالم پیرامون شهرهاى بزرگ، گسترش پیدا مى‌کند و همراه با آن ناهماهنگى‌هاى فرهنگى و تفاوت در شیوهٔ زندگى روستائیان شهرنشین و گمگشتگى و تغییر هویت در محیط‌هاى نامأنوس شهرى و نهایتاً توسعه خلافکارى‌ها و بزهکارى‌ها، در شهر رشد فزاینده‌اى پیدا مى‌کند. در چنین محیط‌هائى با توجه به محدود بودن ظرفیت امکانات و نهادها و سازمان‌هاى موجود، میزان کنترل اجتماعى کاهش مى‌یابد و در نتیجه بى‌نظمى و اختلالات مختلف و قانون‌شکنى و بى‌توجهى به ضوابط و در نهایت ناهنجارى‌هاى اجتماعى روز به روز توسعهٔ بیشترى پیدا مى‌کند (مراجعه شود به نشریه: O.N.U. population program news. vol 13.No 3. 1984).       

       در همهٔ شهرهاى بزرگ، حاشیه‌نشینى یکى از صور سکونت مى‌باشد که به‌دنبال خود، جرم‌زائى را در جامعه افزایش مى‌دهد. مطالعات و تحقیقات جامعه‌شناسى شهرى نشان داده است که زندگى حاشیه‌نشینى با افزایش جرم‌زائى رابطهٔ مستقیم و نزدیکى دارد. همچنین از بعد اقتصادی، افزایش مهاجرین غیرماهر و غیرمتخصص، موجب پیدایش بیکارى پنهان و توسعهٔ غالباً غیرضرورى بخش خدمات مى‌شود.                                

منابع: 
1. تاریخ شهر و شهر نشینی در ایران-سلطان زاده-نشر آبی-1365 
2. جغرافیای تاریخی شهرها-عبدالحسین نهچیری-وزارت آموزش و پرورش-1370 
3. جغرافیای تاریخی ایران-سردادور-تهران توس-1358